Доктор, дэд профессор Бямбасүрэнгийн Энхбайгальтай уулзаж ярилцлаа. Тэрбээр Монгол Улсын хөгжлийн бодлогын 2040 он хүртэлх хувилбарыг боловсруулж байсан туршлагатай эдийн засагч юм.
- Яагаад өнөөдөр Монгол Улс ОУВС-гийн “Өргөтгөсөн санхүүжилтийн хөтөлбөр”ийг хэрэгжүүлэх байдалд хүрэв. Шалтгаан юу вэ?
- Өнөөдрийн эдийн засгийн хямрал гэнэт гараад ирчихээгүй. Сүүлийн хорин таван жилд эдийн засгийн хөгжлийн нэгдмэл бодлогогүй явж ирлээ.Монгол эдийн засгийн бодлогоо дөрвөн жилээр савлуулж, улс орны биш, хэсэг бүлэг, олигархиудын эрх ашиг давамгайлснаас ийм байдалд хүрч байна.
Эдийн засгаа төрөлжүүлээгүй, үйлдвэржээгүй, хөдөө аж ахуйн бүтээгдэхүүнээ боловсруулаагүй зөнд нь хаяж, зөвхөн уул уурхайг шүтсэн.
Эдийн засгийн хувьд нэгдмэл бодлогогүй, алсаа хараагүй, түр зуурын гал унтраах байдлаар аргацааж, нам, бүлэглэл, олигархиудын ашиг сонирхолд хөтлөгдөж ирсэн. Сонгуулийн амлалтаар бэлэн мөнгө тарааж, төсвөө хэт үрэлгэн зарцуулсаар хямралд орлоо. Өнөөдөр үүний горыг жирийн иргэд, айл өрхүүд амсаж байна.
Зарлагаа хянах чадваргүй учраас засаг санхүүгээ гадны мэдэлд тушааж байна.
Валютын ханш, түүхийн эдийн үнийн хэлбэлзлийг буруу тооцож, орж ирэх нь баталгаагүй орлогыг орж ирнэ гэж тооцдог. Төсвөө алдаатай төлөвлөдөг, хөндлөнгийн хяналт байхгүй, төсвөө зориуд алдагдалтай батлаад өр зээл авдаг.
Төсөв хэмнэх болохоор төрийн албан хаагчийн цалин уруу дайрч, төсвийн 70 гаруй хувийг эзэлдэг худалдан авалт, татаас, хөрөнгө оруулалт, тендэр цаана нь хэвээр үлдэж байна. Гоё харагдахын тулд албан тушаал, орон тоо хасч байгаа дүр үзүүлээд цаанаа бол үрэлгэн зарцуулдаг. Улсын төсөв улс төрчдийг лоббидох хэрэгсэл, хувааж идэх бялуу биш.
-Төсвийг сахилга баттай болгохын тулд бид заавал ОУВС-гийн ийм хөтөлбөрийг хэрэгжүүлэх хэрэгтэй байсан юм уу?
- Дотоодын нөөц боломжоо ашиглаж болох л байсан. Энэ боломжийг үнэлж, ашигласангүй.
- ОУВС-гийн “Стэндбай” хөтөлбөрөөс шатлал буурсан хөтөлбөр хэрэгжлүүлэх тохиролцоогоо хийлээ. Тус сангийн шаардлагууд манайд хэр нийцэх вэ?
-Хүн амын орлогын албан татварыг шатлалтай болгож, машины татвар, архи тамхины онцгой татварыг нэмж болно. Үүнийг урьд нь хийх ёстой байсан. Цалинг хоёр жилээр царцааж, тэтгэврийн насыг нэмж, нийгмийн даатгалын шимтгэл, цахилгааны үнийг нэмнэ гэдэг бол нийт иргэдэд төсвийн алдагдал, өрийн төлөлтийг үүрүүлж байгаа хэрэг.
Авилгачид, офшорчид, төрөөс төрсөн тэрбумтнуудад биш, иргэдэд ачааныхаа хүндийг үүрүүлсэн шийдвэр боллоо.Ашигт малтмал, уул уурхай, үл хөдлөх, түрээс, далд эдийн засгийн асуудал огт хөндөгдсөнгүй. Монголын эдийн засаг бусад улс орныхоос өөр гэдгийг бодолцох ёстой.
- Цалин нэмэхгүйгээр нийгмийн даатгалын шимтгэлийг нэмэх, тэтгэврийн насыг 60, 65 болгож нэмнэ гэхээр иргэд их бухимдаж байна. Манай эрх баригчид одоогийн эдийн засгийн нөхцөл байдлаа бодолцож байж тохиролцоо хийсэн байж таарна. Гэвч зөв тохиролцоонд хүрч чадсангүй гэсэн шүүмжлэлийг их дагуулж байна.
-Авлигачид, оффшортнуудад хариуцлага тооцвол ард иргэдийн халаас уруу гар дүрэхгүйгээр засгийн хямралыг шийдчих боломж байгаа.
Офшор гэдэг бол Монголын баялгийг зарж гадны компаниудаас авсан авилга. Монголын банкаар дамжуулах, цүнхлээд бэлнээр зөөж явах боломжгүй учраас л офшор бүсэд гадны компаниар хийлгэж байгаа хэрэг. Таслан зогсоож, хариуцлага тооцох ёстой.
Тэтгэврийн насыг 60-65 болгож өсгөнө гэдэг дэндүү харгис, хатуу хандсан шийдвэр. Монгол хүний дундаж наслалт 65. Тэтгэвэр авахгүйгээр өөд болох бол нийгмийн даатгал төлөх шаардлагагүй болно. Насаараа төлчихөөд үр дүнг хүртэхгүй гэдэг нь эргээд төрдөө, ирээдүйдээ итгэх итгэлийг бууруулна. Ер нь цөөхөн баячуудынхаа эрх ашгийг хамгаалж авч үлдээд иргэдийнхээ амьдралыг хүндрүүлж хохирооно гэдэг улс орноо бодсон шийдвэр биш. ОУВС-тай илүү сайн тохиролцож болох байсан.
- “Дотоодын нийт бүтээгдэхүүний 88 хувьтай тэнцэх хэмжээний өр тавиад, нэг ч үйлдвэр байгуулахгүй, 5.5 тэрбумын зөвхөн төсвийн алдагдал нөхөхөд зарцуулна гэж байгаа бол зүгээр л улсаа дампууруулж, хувааж идэх төлөвлөгөө. Үүнээс өөр гарц олон бий шүү. Сэтгэхгүй дээ биш, хүсэхгүй дээ л байгаа” гэж та фэйсбүүкд бичсэн байсан.
- Дахиж төсвийн алдагдал нэрээр өр зээл аваад байвал газар нутгаараа эргүүлж төлөхөөс өөр аргагүйд хүрнэ. Төр засаг нь газар нутгаагадагш алдах нөхцөл рүү улсаа чирээд бүрэн бүтэн байдал, тусгаар тогтнолоо хамгаалж чадахгүй бол эмгэнэл. Эх оронч сэтгэл дутаж байна. Хэдэн мянган жилийн турш бидний өвөг дээдэс энэ газар нутгийн сөөм бүрийг цусаараа, амиараа хамгаалсан. Өвгөдийнхөө хамгаалж өвлүүлж өгсөн газар нутгийг өрөнд алдах ёсгүй.
- Хөтөлбөрийг хэрэгжүүлснээр хувийн секторын нөхцөл байдал 2018 эхний улирлаас сайжирна гэж эрх баригчид мэдээлж байсан. Энэ бодитой юу?
- Судалгаа тооцоогүйгээр ингэж ярьж болохгүй. Гурван жил өсөөгүй эдийн засаг сонгуулийн өмнө гэнэт өөдлөхгүй. Дараагийн сонгуулийн өмнө дахиж өр тавиад эдийн засаг сайжирлаа гэх гэж байгаа бол үүнд монголчууд хууртахгүй. Ирэх 4 жилд нэг жилийн улсын төсвөөс хоёр дахин давсан зээлийг гаднаас авна гэдэг бол өмнөхөөсөө хэд дахин илүү үрэлгэн зарцуулна л гэсэн үг.
2016 онд Засгийн газар валютын нөөцгүй боллоо гэж зарлаад, дээр нь эдийн засгийнхаа нөхцөл байдлыг муулсаар дотоод гадаадын аль алинд нь хямралын хүлээлтийг бий болголоо. Үүнээс болж энэ хөтөлбөр рүү орж байгаа юм. Улс орны биш зөвхөн намын эрх ашиг бодож улс орныхоо нэр хүндийг унагаад үүнийхээ дүнд ийм байдалд орж байна.
-ОУВС-гийн хөтөлбөрт шилжих болсон шалтгаан өмнөх Засгийн газар хариуцлагагүй ажилласнаас боллоо гэсэн яриа гарсан. Энэ үнэн үү?
- Өмнөхөө муулах гэж байгаа бол хариуцлагаа хамтраад хүлээ. Тоо баримтад түшиглэвэл аль аль нь л буруутай. Дөрвөн жилд хямарчихсан ч юм биш.
Шууд бэлэн мөнгө тараасан Засгийн газар, хариуцлагагүй төсөв батлуулж, үрэлгэн зарцуулсан Сангийн сайд нартай хариуцлага тооцох нь зөв.
- Эдийн засагч, судлаач хүний хувьд өнөөгийн энэ нөхцөл байдлыг юу гэж дүгнэж байна вэ?
- Улстөрчид сонгуулиар бэлэн амлаж тараасан мөнгө, цөөхөн хэдэн баячуудын тендер нэрээр хулгайлж идсэн, зээлж аваад банк дампууруулсан мөнгийг жирийн иргэдийн талхны мөнгийг хасч төлүүлж болохгүй.
Энэ бол зэрлэг капитализм. Бид явсаар байгаад зэрлэг капитализм руу л улам бүр гулсаад байна.
Төр улс хүчирхэг бол түмэн олон айх аюулгүй гэдэг. Төр хэрэггүй гэж төрөө сулруулсаар санхүүгээ захирч чадахгүй байдалд орлоо. Нөхцөл байдлыг сайжруулах тийм хялбар биш харагдаж байна. Энэ байдлаас гарахын тулд байгаа нөөц боломжоо бүрэн ашиглахын оронд өр тавих, хувааж идэхийг урьтал болгож байгаа нь харамсалтай байна. П.Түмэн
